فهرست مطالب
در دنیای دیجیتال امروز، اطمینان از اینکه وب‌سایت‌ها و برنامه‌های کاربردی برای همه افراد، صرف‌نظر از توانایی‌هایشان، قابل دسترس باشند، امری حیاتی است. تست دسترس‌پذیری (Accessibility Testing) فرآیندی کلیدی برای شناسایی و رفع موانعی است که افراد دارای معلولیت ممکن است در هنگام تعامل با محصولات دیجیتال با آن‌ها مواجه شوند. در این میان، صفحه‌خوان‌ها مانند NVDA و JAWS، به همراه ابزارهای بررسی‌کننده خودکار، نقش بسیار مهمی ایفا می‌کنند. این مقاله به بررسی جامع این ابزارها، نحوه عملکرد، مزایا، محدودیت‌ها و بهترین شیوه‌های استفاده از آن‌ها می‌پردازد.
اهمیت تست دسترس‌پذیری در دنیای امروز
پیش از ورود به جزئیات ابزارها، درک اهمیت تست دسترس‌پذیری ضروری است. دسترس‌پذیری دیجیتال نه تنها یک الزام اخلاقی و قانونی در بسیاری از کشورهاست، بلکه مزایای تجاری قابل توجهی نیز به همراه دارد. وب‌سایت‌های دسترس‌پذیر تجربه کاربری بهتری را برای طیف وسیع‌تری از کاربران فراهم می‌کنند، پتانسیل دستیابی به مخاطبان بیشتر را افزایش می‌دهند و می‌توانند منجر به بهبود سئو (بهینه‌سازی موتور جستجو) شوند. نادیده گرفتن دسترس‌پذیری می‌تواند منجر به از دست دادن مشتریان بالقوه، آسیب به شهرت برند و حتی مواجهه با جریمه‌های قانونی شود.
صفحه‌خوان‌ها: پنجره‌ای به دنیای دیجیتال برای نابینایان و کم‌بینایان
صفحه‌خوان‌ها نرم‌افزارهایی هستند که محتوای نمایش داده شده روی صفحه نمایش کامپیوتر یا دستگاه موبایل را به گفتار یا خروجی بریل تبدیل می‌کنند. این ابزارها برای افرادی که نابینا یا کم‌بینا هستند، امکان تعامل مستقل با محتوای دیجیتال را فراهم می‌کنند. در میان صفحه‌خوان‌های مختلف، NVDA و JAWS از محبوبیت و کاربرد گسترده‌تری برخوردارند.
NVDA (NonVisual Desktop Access)
NVDA یک صفحه‌خوان رایگان و متن‌باز برای سیستم‌عامل ویندوز است. این نرم‌افزار توسط بنیاد NV Access توسعه داده شده و به دلیل رایگان بودن و پشتیبانی از زبان‌های متعدد، از جمله فارسی، به سرعت به یکی از محبوب‌ترین صفحه‌خوان‌ها در سراسر جهان تبدیل شده است.
ویژگی‌های کلیدی NVDA:
- رایگان و متن‌باز: این مهمترین مزیت NVDA است که آن را برای افراد و سازمان‌ها با بودجه محدود قابل دسترس می‌کند.
- پشتیبانی از برنامه‌های محبوب: NVDA با طیف وسیعی از برنامه‌های کاربردی رایج مانند مرورگرهای وب (فایرفاکس، کروم، اینترنت اکسپلورر)، برنامه‌های مجموعه آفیس، کلاینت‌های ایمیل و بسیاری دیگر سازگار است.
- قابلیت حمل: NVDA را می‌توان بدون نیاز به نصب، مستقیماً از روی یک حافظه USB اجرا کرد.
- پشتیبانی از بریل: NVDA از نمایشگرهای بریل متعدد پشتیبانی می‌کند.
- جامعه فعال: به دلیل ماهیت متن‌باز بودن، NVDA دارای یک جامعه کاربری و توسعه‌دهنده فعال است که به طور مداوم در حال بهبود و رفع اشکالات آن هستند.
- پشتیبانی از زبان فارسی: این ویژگی برای کاربران فارسی‌زبان بسیار حائز اهمیت است.
JAWS (Job Access With Speech)
JAWS یک صفحه‌خوان قدرتمند و تجاری برای سیستم‌عامل ویندوز است که توسط شرکت Freedom Scientific توسعه یافته است. JAWS برای دهه‌ها به عنوان استاندارد صنعتی در زمینه صفحه‌خوان‌ها شناخته می‌شد و همچنان یکی از انتخاب‌های اصلی برای بسیاری از کاربران حرفه‌ای و سازمان‌ها محسوب می‌شود.
ویژگی‌های کلیدی JAWS:
- قدرت و پایداری: JAWS به دلیل پایداری و عملکرد قابل اعتماد در محیط‌های مختلف شناخته شده است.
- پشتیبانی گسترده از برنامه‌ها: JAWS با طیف بسیار وسیعی از برنامه‌های کاربردی، از جمله نرم‌افزارهای تخصصی و سازمانی، سازگاری دارد.
- اسکریپت‌نویسی پیشرفته: JAWS امکان ایجاد اسکریپت‌های سفارشی را برای بهبود تعامل با برنامه‌های خاص فراهم می‌کند.
- پشتیبانی فنی قوی: به عنوان یک محصول تجاری، JAWS از پشتیبانی فنی جامعی برخوردار است.
- ویژگی‌های پیشرفته: JAWS اغلب ویژگی‌های نوآورانه و پیشرفته‌ای را زودتر از سایر صفحه‌خوان‌ها ارائه می‌دهد.
مقایسه NVDA و JAWS:
| ویژگی | NVDA | JAWS |
|---|---|---|
| هزینه | رایگان | تجاری (نیازمند خرید لایسنس) |
| پلتفرم | ویندوز | ویندوز |
| متن‌باز | بله | خیر |
| قابلیت حمل | بله | خیر (نیازمند نصب) |
| پشتیبانی زبان فارسی | دارد | دارد (ممکن است نیاز به تنظیمات داشته باشد) |
| جامعه کاربری | بزرگ و فعال | حرفه‌ای و متمرکز |
| مناسب برای | کاربران فردی، سازمان‌های با بودجه محدود | کاربران حرفه‌ای، سازمان‌های بزرگ |
نحوه استفاده از صفحه‌خوان‌ها برای تست دسترس‌پذیری:
تست با صفحه‌خوان‌ها یک بخش حیاتی از ارزیابی دسترس‌پذیری است. توسعه‌دهندگان و تسترها باید سعی کنند وب‌سایت یا برنامه خود را همانند یک کاربر نابینا تجربه کنند. نکات کلیدی در این زمینه عبارتند از:
- ناوبری فقط با صفحه‌کلید: کاربران صفحه‌خوان عمدتاً از صفحه‌کلید برای ناوبری استفاده می‌کنند. اطمینان حاصل کنید که تمام عناصر تعاملی (لینک‌ها، دکمه‌ها، فیلدهای فرم) با استفاده از کلید Tab و سایر میانبرهای صفحه‌کلید قابل دسترس و فعال‌سازی هستند.
- ترتیب خواندن منطقی: محتوا باید به ترتیبی خوانده شود که از نظر منطقی صحیح باشد. ساختار مناسب هدینگ‌ها (H1، H2، H3 و غیره) و استفاده صحیح از نشانه‌گذاری HTML در این زمینه بسیار مهم است.
- متن جایگزین برای تصاویر (Alt Text): تمام تصاویر معنادار باید دارای متن جایگزین مناسب باشند تا صفحه‌خوان بتواند توضیحی از تصویر را برای کاربر ارائه دهد.
- برچسب‌گذاری فرم‌ها: تمام فیلدهای فرم باید دارای برچسب‌های (Labels) واضح و مرتبط باشند.
- مدیریت محتوای پویا: اگر محتوای صفحه به صورت پویا (مثلاً با استفاده از AJAX) تغییر می‌کند، باید اطمینان حاصل کرد که صفحه‌خوان از این تغییرات مطلع شده و آن‌ها را به کاربر اعلام می‌کند (مثلاً با استفاده از ARIA live regions).
- جداول داده: جداول داده باید به درستی نشانه‌گذاری شوند (استفاده از
<caption>،<th>،scope) تا صفحه‌خوان بتواند روابط بین سلول‌ها را به درستی تفسیر کند.
بررسی‌کننده‌های خودکار دسترس‌پذیری (Automated Accessibility Checkers)
ابزارهای بررسی‌کننده خودکار، نرم‌افزارها یا افزونه‌های مرورگری هستند که وب‌سایت‌ها را برای شناسایی مشکلات رایج دسترس‌پذیری اسکن می‌کنند. این ابزارها می‌توانند به سرعت تعداد زیادی از مشکلات بالقوه را شناسایی کرده و به توسعه‌دهندگان در فرآیند بهبود دسترس‌پذیری کمک کنند.
مزایای بررسی‌کننده‌های خودکار:
- سرعت و کارایی: این ابزارها می‌توانند صفحات وب را به سرعت تجزیه و تحلیل کرده و گزارش‌هایی از مشکلات احتمالی ارائه دهند.
- شناسایی مشکلات رایج: بسیاری از مشکلات متداول دسترس‌پذیری، مانند عدم وجود متن جایگزین برای تصاویر، کنتراست پایین متن و پس‌زمینه، و مشکلات ساختاری HTML، توسط این ابزارها قابل شناسایی هستند.
- ادغام در فرآیند توسعه: بسیاری از این ابزارها می‌توانند در فرآیندهای توسعه و تست مستمر (CI/CD) ادغام شوند.
- آموزش و آگاهی‌بخشی: گزارش‌های این ابزارها اغلب شامل توضیحاتی در مورد مشکلات و نحوه رفع آن‌ها هستند که می‌تواند به افزایش آگاهی توسعه‌دهندگان کمک کند.
محدودیت‌های بررسی‌کننده‌های خودکار:
با وجود مزایای فراوان، ابزارهای خودکار به تنهایی برای اطمینان از دسترس‌پذیری کامل کافی نیستند. این ابزارها دارای محدودیت‌هایی هستند که باید در نظر گرفته شوند:
- عدم توانایی در درک مفهوم و زمینه: ابزارهای خودکار نمی‌توانند مفهوم و زمینه محتوا را درک کنند. به عنوان مثال، یک ابزار خودکار ممکن است تشخیص دهد که یک تصویر متن جایگزین دارد، اما نمی‌تواند قضاوت کند که آیا آن متن جایگزین واقعاً توصیف مناسبی از تصویر ارائه می‌دهد یا خیر.
- مثبت کاذب و منفی کاذب: این ابزارها ممکن است مشکلاتی را گزارش کنند که در واقع مشکلی نیستند (مثبت کاذب) یا مشکلات واقعی را نادیده بگیرند (منفی کاذب).
- ناتوانی در ارزیابی تمام جنبه‌های دسترس‌پذیری: بسیاری از جنبه‌های دسترس‌پذیری، مانند قابلیت استفاده با صفحه‌کلید به تنهایی یا منطقی بودن ترتیب خواندن، نیازمند ارزیابی انسانی هستند. بر اساس آمارهای منتشر شده، ابزارهای خودکار تنها قادر به شناسایی حدود ۳۰٪ تا ۵۰٪ از کل مشکلات دسترس‌پذیری هستند.
- نیاز به تفسیر انسانی: نتایج ارائه شده توسط ابزارهای خودکار نیازمند بررسی و تفسیر توسط یک فرد آگاه به اصول دسترس‌پذیری است.
نمونه‌هایی از ابزارهای بررسی‌کننده خودکار محبوب:
- WAVE (Web Accessibility Evaluation Tool): یک افزونه مرورگر و ابزار آنلاین محبوب که توسط WebAIM توسعه یافته است. WAVE گزارش‌های بصری و دقیقی از مشکلات دسترس‌پذیری ارائه می‌دهد.
- axe DevTools: یک مجموعه ابزار قدرتمند (شامل افزونه مرورگر و کتابخانه‌های برنامه‌نویسی) که توسط Deque Systems توسعه یافته است. axe به طور گسترده در صنعت مورد استفاده قرار می‌گیرد و می‌تواند در فرآیندهای تست خودکار ادغام شود.
- Lighthouse: یک ابزار متن‌باز و خودکار از گوگل که برای بهبود کیفیت صفحات وب، از جمله دسترس‌پذیری، استفاده می‌شود. Lighthouse در مرورگر کروم تعبیه شده است.
- Siteimprove Accessibility Checker: یک افزونه مرورگر که بخشی از پلتفرم بزرگتر Siteimprove برای مدیریت کیفیت وب‌سایت است.
- Accessibility Insights for Web: ابزاری از مایکروسافت که به شناسایی و رفع مشکلات دسترس‌پذیری کمک می‌کند.
ترکیب تست دستی و خودکار: رویکردی جامع
بهترین رویکرد برای تست دسترس‌پذیری، ترکیبی از تست دستی با استفاده از صفحه‌خوان‌ها و سایر فناوری‌های کمکی، و تست خودکار با استفاده از ابزارهای بررسی‌کننده است.
روند پیشنهادی برای تست دسترس‌پذیری:
- برنامه‌ریزی و تعیین استانداردها: اهداف دسترس‌پذیری خود را مشخص کنید (به عنوان مثال، انطباق با سطح AA از WCAG – Web Content Accessibility Guidelines).
- تست خودکار اولیه: از ابزارهای بررسی‌کننده خودکار برای شناسایی مشکلات سطح پایین و رایج استفاده کنید.
- تست دستی با صفحه‌خوان‌ها: وب‌سایت یا برنامه خود را با استفاده از صفحه‌خوان‌های اصلی مانند NVDA و JAWS (و همچنین VoiceOver در مک و iOS و TalkBack در اندروید در صورت لزوم) به طور کامل بررسی کنید. به ناوبری با صفحه‌کلید، ترتیب خواندن، متن جایگزین، فرم‌ها و محتوای پویا توجه ویژه داشته باشید.
- تست با سایر فناوری‌های کمکی: در صورت امکان، با سایر فناوری‌های کمکی مانند نرم‌افزارهای بزرگنمایی صفحه و ابزارهای ورودی صوتی نیز تست انجام دهید.
- تست توسط کاربران دارای معلولیت: دریافت بازخورد از کاربرانی که واقعاً از فناوری‌های کمکی در زندگی روزمره خود استفاده می‌کنند، بسیار ارزشمند است.
- رفع اشکالات و تکرار تست: مشکلات شناسایی شده را برطرف کرده و فرآیند تست را تا رسیدن به سطح مطلوب دسترس‌پذیری تکرار کنید.
- آموزش و فرهنگ‌سازی: تیم‌های توسعه و طراحی را در مورد اصول دسترس‌پذیری آموزش دهید و فرهنگ دسترس‌پذیری را در سازمان خود ترویج کنید.
مطالعات موردی و مثال‌های واقعی:
بسیاری از سازمان‌های پیشرو دریافته‌اند که سرمایه‌گذاری در دسترس‌پذیری نه تنها مسئولیت اجتماعی آن‌هاست، بلکه به نفع کسب‌وکارشان نیز می‌باشد. به عنوان مثال، شرکت‌هایی مانند اپل و مایکروسافت تلاش‌های گسترده‌ای را برای دسترس‌پذیر کردن محصولات خود انجام داده‌اند و این امر به وفاداری مشتریان و گسترش بازار آن‌ها کمک کرده است. از سوی دیگر، شرکت‌هایی که دسترس‌پذیری را نادیده گرفته‌اند، با چالش‌های قانونی و از دست دادن مشتریان مواجه شده‌اند.
نتیجه‌گیری
ابزارهای تست دسترس‌پذیری، به ویژه صفحه‌خوان‌هایی مانند NVDA و JAWS و بررسی‌کننده‌های خودکار، نقش اساسی در ایجاد یک وب فراگیر و قابل دسترس برای همه دارند. در حالی که ابزارهای خودکار می‌توانند به سرعت مشکلات رایج را شناسایی کنند، تست دستی با صفحه‌خوان‌ها برای درک واقعی تجربه کاربران دارای معلولیت و شناسایی مشکلات پیچیده‌تر ضروری است. یک رویکرد جامع که ترکیبی از هر دو نوع تست، همراه با مشارکت کاربران واقعی باشد، بهترین راه برای اطمینان از این است که محصولات دیجیتال شما واقعاً برای همه قابل استفاده هستند. سرمایه‌گذاری در دسترس‌پذیری، سرمایه‌گذاری در آینده‌ای عادلانه‌تر و فراگیرتر برای دنیای دیجیتال است.
سوالات متداول
تفاوت اصلی در هزینه و مدل توسعه آن‌هاست. NVDA یک صفحه‌خوان رایگان و متن‌باز است که توسط جامعه کاربری و توسعه‌دهندگان داوطلب پشتیبانی می‌شود و برای کاربران فردی و سازمان‌هایی با بودجه محدود ایده‌آل است. در مقابل، JAWS یک محصول تجاری باسابقه و قدرتمند است که نیازمند خرید لایسنس بوده و اغلب توسط کاربران حرفه‌ای و سازمان‌های بزرگ به دلیل پشتیبانی فنی قوی و ویژگی‌های پیشرفته انتخاب می‌شود.
خیر، به هیچ وجه کافی نیست. ابزارهای خودکار تنها می‌توانند بخشی از مشکلات دسترس‌پذیری (حدود ۳۰ تا ۵۰ درصد) را شناسایی کنند و قادر به درک زمینه و تجربه واقعی کاربر نیستند. تست دستی با استفاده از صفحه‌خوان‌ها و مشارکت کاربران دارای معلولیت برای اطمینان از دسترس‌پذیری کامل ضروری است.
مهمترین نکات عبارتند از: اطمینان از ناوبری کامل با صفحه‌کلید، بررسی ترتیب خواندن منطقی محتوا، وجود متن جایگزین مناسب برای تصاویر، برچسب‌گذاری صحیح فرم‌ها، مدیریت صحیح محتوای پویا و خوانا بودن جداول داده. اساساً باید تلاش کنید تا تجربه کاربری یک فرد نابینا را شبیه‌سازی کنید.
WCAG مخفف Web Content Accessibility Guidelines (راهنماهای دسترس‌پذیری محتوای وب) است. این راهنماها مجموعه‌ای از توصیه‌ها و استانداردهای بین‌المللی هستند که توسط کنسرسیوم وب جهانی (W3C) برای ایجاد محتوای وب دسترس‌پذیر برای افراد دارای معلولیت تدوین شده‌اند. رعایت WCAG (معمولاً سطوح A، AA یا AAA) به عنوان یک معیار اصلی برای ارزیابی و دستیابی به دسترس‌پذیری وب در نظر گرفته می‌شود.
ترویج فرهنگ دسترس‌پذیری نیازمند تعهد از سطوح بالای مدیریتی، آموزش مداوم تیم‌های طراحی، توسعه و محتوا در مورد اصول و شیوه‌های دسترس‌پذیری، ادغام تست دسترس‌پذیری در تمامی مراحل چرخه عمر توسعه محصول، و تشویق به دریافت بازخورد از کاربران دارای معلولیت است. همچنین، ایجاد راهنماها و منابع داخلی و به اشتراک‌گذاری موفقیت‌ها در زمینه دسترس‌پذیری می‌تواند مفید باشد.
