آسیب‌پذیری‌های وب اپلیکیشن فراتر از OWASP Top 10: SSRF، XXE و دیگر تهدیدات پنهان

امنیت وب اپلیکیشن‌ها سنگ بنای حفاظت از داده‌ها و حفظ اعتماد کاربران در دنیای دیجیتال امروز است. در حالی که لیست OWASP Top 10 به عنوان یک راهنمای حیاتی برای شناسایی و مقابله با پرخطرترین آسیب‌پذیری‌های وب شناخته می‌شود، تهدیدات امنیتی به این ده مورد محدود نمی‌شوند. مهاجمان همواره در جستجوی راه‌های جدید و کمتر شناخته‌شده برای نفوذ هستند. از این رو، درک و مقابله با آسیب‌پذیری‌هایی که شاید در نگاه اول کمتر به چشم بیایند، اما پتانسیل تخریب بالایی دارند، برای توسعه‌دهندگان و متخصصان امنیت امری ضروری است.

در این مقاله، به بررسی جامع آسیب‌پذیری‌های رایج وب اپلیکیشن فراتر از لیست OWASP Top 10 می‌پردازیم و تمرکز ویژه‌ای بر دو مورد از مهم‌ترین آن‌ها، یعنی جعل درخواست سمت سرور (SSRF) و تزریق موجودیت خارجی XML (XXE) خواهیم داشت. این دو آسیب‌پذیری، به دلیل قابلیت بهره‌برداری پیچیده و تأثیرات گسترده، نیازمند توجه و بررسی دقیق هستند.

چرا فراتر از OWASP Top 10؟

لیست OWASP Top 10 بر اساس داده‌های جمع‌آوری‌شده از سازمان‌های مختلف و با هدف شناسایی شایع‌ترین و پرخطرترین آسیب‌پذیری‌ها تهیه می‌شود. با این حال، این لیست ماهیتی پویا دارد و ممکن است برخی آسیب‌پذیری‌های نوظهور یا آسیب‌پذیری‌هایی با تأثیرگذاری بالا در سناریوهای خاص، در آن برجسته نباشند. دلایل اهمیت نگاه فراتر از این لیست عبارتند از:

• پویایی تهدیدات: چشم‌انداز تهدیدات سایبری دائماً در حال تغییر است و تکنیک‌های حمله جدیدی ظهور می‌کنند.
• آسیب‌پذیری‌های خاص زمینه: برخی اپلیکیشن‌ها ممکن است به دلیل معماری یا تکنولوژی‌های مورد استفاده، در برابر آسیب‌پذیری‌های خاصی که در OWASP Top 10 کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند، حساس‌تر باشند.
• تکامل دانش مهاجمان: مهاجمان نیز دانش خود را به‌روز می‌کنند و به دنبال بهره‌برداری از ضعف‌هایی هستند که شاید کمتر شناخته شده باشند.
• پوشش جامع‌تر: اتکا صرف به OWASP Top 10 ممکن است منجر به نادیده گرفتن سایر خطرات امنیتی بالقوه شود. یک رویکرد امنیتی جامع، نیازمند پوشش گسترده‌تری از آسیب‌پذیری‌هاست.

آسیب‌پذیری جعل درخواست سمت سرور (SSRF)

جعل درخواست سمت سرور (Server-Side Request Forgery یا SSRF) یکی از آسیب‌پذیری‌های خطرناکی است که به مهاجم اجازه می‌دهد تا وب سرور آسیب‌پذیر را وادار به ارسال درخواست‌های HTTP دستکاری‌شده به منابع داخلی یا خارجی کند. برخلاف آسیب‌پذیری‌هایی مانند Cross-Site Scripting (XSS) که در سمت کلاینت (مرورگر کاربر) اجرا می‌شوند، SSRF در سمت سرور اتفاق می‌افتد.

SSRF چگونه کار می‌کند؟

اپلیکیشن‌های وب اغلب برای دریافت منابع از URLهای خارجی یا داخلی (مثلاً برای واکشی داده از یک API، نمایش تصویر از یک URL، یا برقراری ارتباط با سرویس‌های داخلی) طراحی شده‌اند. اگر اپلیکیشن ورودی کاربر را بدون اعتبارسنجی کافی برای ساخت این URLها استفاده کند، آسیب‌پذیری SSRF رخ می‌دهد. مهاجم می‌تواند با ارائه یک URL دستکاری‌شده، سرور را مجبور کند تا به آدرس‌های دلخواه، از جمله آدرس‌های درون شبکه داخلی که از اینترنت عمومی قابل دسترس نیستند، درخواست ارسال کند.

مثال ساده:

فرض کنید یک اپلیکیشن وب قابلیتی دارد که به کاربر اجازه می‌دهد URL یک تصویر را وارد کند تا آن تصویر نمایش داده شود. پارامتر imageUrl در درخواست زیر، URL تصویر را دریافت می‌کند:

GET /show_image?imageUrl=http://example.com/image.jpg

اگر اپلیکیشن URL ورودی را به درستی اعتبارسنجی نکند، مهاجم می‌تواند مقادیر زیر را به جای imageUrl قرار دهد:

• http://127.0.0.1/admin: تلاش برای دسترسی به پنل ادمین لوکال‌هاست سرور.
• http://192.168.1.10:8080/internal_api: تلاش برای دسترسی به یک API داخلی در شبکه.
• file:///etc/passwd: تلاش برای خواندن فایل‌های حساس سیستم (در برخی پیکربندی‌ها).

تأثیرات و خطرات SSRF

موفقیت در بهره‌برداری از آسیب‌پذیری SSRF می‌تواند منجر به طیف وسیعی از حملات و خسارات شود:

• اسکن شبکه داخلی (Internal Network Scanning): مهاجم می‌تواند با ارسال درخواست به IPها و پورت‌های مختلف شبکه داخلی، سرویس‌های فعال و آسیب‌پذیری‌های بالقوه را شناسایی کند.
• دسترسی به داده‌های حساس (Data Exfiltration): امکان دسترسی و سرقت اطلاعات حساس از سرویس‌های داخلی که به صورت عمومی در دسترس نیستند (مانند پایگاه داده‌ها، سرویس‌های ابری مانند AWS metadata). به عنوان مثال، دسترسی به http://169.254.169.254/latest/meta-data/ در محیط‌های AWS می‌تواند اطلاعات حساسی را افشا کند.
• اجرای کد از راه دور (Remote Code Execution – RCE): در برخی موارد، با تعامل با سرویس‌های داخلی آسیب‌پذیر، امکان اجرای دستورات بر روی سرور یا سایر سیستم‌های داخلی فراهم می‌شود.
• حملات Denial of Service (DoS): با ارسال حجم زیادی از درخواست‌ها به سرویس‌های داخلی یا خارجی.
• دور زدن فایروال‌ها و لیست‌های کنترل دسترسی (ACLs): از آنجایی که درخواست‌ها از خود سرور آسیب‌پذیر نشأت می‌گیرند، ممکن است بتوانند محدودیت‌های امنیتی اعمال‌شده بر روی ترافیک ورودی مستقیم را دور بزنند.

نمونه‌های واقعی و مطالعات موردی

یکی از موارد شناخته‌شده آسیب‌پذیری SSRF، مربوط به یکی از پلتفرم‌های بزرگ بود که به مهاجم اجازه می‌داد تا با استفاده از این آسیب‌پذیری در یکی از سرویس‌ها، به اطلاعات متادیتای نمونه‌های EC2 دسترسی پیدا کند. همچنین، در سال ۲۰۱۹، یک آسیب‌پذیری SSRF در کتابخانه PDFreactor کشف شد (CVE-2019-12153) که به مهاجمان اجازه می‌داد فایل‌های سیستم محلی را بخوانند و به منابع شبکه داخلی دسترسی پیدا کنند.

روش‌های پیشگیری و مقابله با SSRF

مقابله با SSRF نیازمند یک رویکرد چندلایه است:

1. اعتبارسنجی و پاک‌سازی ورودی (Input Validation and Sanitization):
   • لیست سفید (Whitelist) برای URLها: بهترین روش، محدود کردن URLهای قابل قبول به یک لیست از پیش تعریف‌شده از دامنه‌ها و پروتکل‌های مجاز است. از لیست سیاه (Blacklist) باید با احتیاط استفاده کرد، زیرا به راحتی قابل دور زدن است.
   • اعتبارسنجی فرمت URL: اطمینان حاصل کنید که URL ورودی ساختار صحیحی دارد.
   • جلوگیری از هدایت مجدد (Redirection): مراقب باشید که URLهای مجاز، به آدرس‌های غیرمجاز هدایت نشوند.
2. پاسخ‌های یکپارچه (Unified Responses): از ارسال پاسخ‌های متفاوت از سرور که می‌تواند اطلاعاتی در مورد وضعیت پورت‌ها یا سرویس‌های داخلی به مهاجم بدهد، خودداری کنید.
3. غیرفعال کردن اسکیم‌های URL غیرضروری: تنها اسکیم‌هایی مانند HTTP و HTTPS را مجاز کنید و از اسکیم‌هایی مانند file://, gopher://, ftp:// که می‌توانند برای حملات مورد استفاده قرار گیرند، جلوگیری کنید.
4. استفاده از اصول حداقل دسترسی (Principle of Least Privilege): سرویسی که درخواست‌های خارجی را ارسال می‌کند، باید با حداقل دسترسی‌های ممکن در شبکه اجرا شود.
5. جداسازی شبکه (Network Segmentation): سرورهایی که نیاز به دسترسی به اینترنت دارند را از شبکه‌های داخلی حساس جدا کنید.
6. استفاده از فایروال برنامه کاربردی تحت وب (WAF): برخی WAFها می‌توانند الگوهای رایج حملات SSRF را شناسایی و مسدود کنند.
7. احراز هویت در سرویس‌های داخلی: حتی اگر یک سرویس در شبکه داخلی قرار دارد، نباید بدون احراز هویت قابل دسترس باشد.

آسیب‌پذیری تزریق موجودیت خارجی XML (XXE)

تزریق موجودیت خارجی XML (XML External Entity Injection یا XXE) یک آسیب‌پذیری امنیتی وب است که به مهاجم اجازه می‌دهد در پردازش داده‌های XML توسط یک اپلیکیشن دخالت کند. این آسیب‌پذیری زمانی رخ می‌دهد که یک ورودی XML حاوی ارجاع به یک موجودیت خارجی، توسط یک پردازشگر XML با پیکربندی ضعیف، پردازش شود.

XXE چگونه کار می‌کند؟

XML (Extensible Markup Language) از ساختاری به نام Document Type Definition (DTD) پشتیبانی می‌کند. DTDها می‌توانند موجودیت‌هایی (Entities) را تعریف کنند که می‌توانند مقادیر ثابتی داشته باشند یا از منابع خارجی بارگذاری شوند (موجودیت‌های خارجی). اگر یک اپلیکیشن ورودی XML را از یک منبع غیرقابل اعتماد (مانند کاربر) دریافت کند و پردازشگر XML آن، اجازه پردازش موجودیت‌های خارجی را بدهد، مهاجم می‌تواند یک DTD مخرب ایجاد کند.

مثال ساده:

فرض کنید یک اپلیکیشن، داده‌های XML زیر را از کاربر دریافت و پردازش می‌کند:

<?xml version="1.0"?>
<productData>
    <productName>Laptop</productName>
    <description>High-end laptop</description>
</productData>

مهاجم می‌تواند ورودی XML را به شکل زیر تغییر دهد تا یک موجودیت خارجی تعریف کند که محتوای فایل /etc/passwd را بخواند:

<?xml version="1.0"?>
<!DOCTYPE foo [
  <!ENTITY xxe SYSTEM "file:///etc/passwd">
]>
<productData>
    <productName>&xxe;</productName>
    <description>High-end laptop</description>
</productData>

اگر پردازشگر XML آسیب‌پذیر باشد، مقدار &xxe; با محتوایات فایل /etc/passwd جایگزین شده و ممکن است این اطلاعات حساس به مهاجم نمایش داده شود یا در پردازش‌های بعدی اپلیکیشن مورد استفاده قرار گیرد.

تأثیرات و خطرات XXE

آسیب‌پذیری XXE می‌تواند منجر به مشکلات جدی امنیتی شود:

• افشای اطلاعات حساس (Confidential Data Disclosure): دسترسی به فایل‌های محلی روی سرور، مانند فایل‌های پیکربندی، کد منبع، یا اطلاعات کاربری.
• انکار سرویس (Denial of Service – DoS): با ارجاع به منابعی که هرگز پاسخی نمی‌دهند یا با استفاده از حملاتی مانند “Billion Laughs Attack” که با تعریف موجودیت‌های تودرتو، منابع سرور را مصرف می‌کنند.
• جعل درخواست سمت سرور (SSRF): از آنجایی که موجودیت‌های خارجی می‌توانند URLها را به عنوان منبع خود مشخص کنند، XXE می‌تواند به عنوان یک بردار برای حملات SSRF استفاده شود و به مهاجم اجازه دهد تا با سیستم‌های داخلی یا خارجی از طریق سرور آسیب‌پذیر تعامل داشته باشد.
• اسکن پورت شبکه داخلی (Port Scanning): با تلاش برای بارگذاری موجودیت‌های خارجی از IPها و پورت‌های مختلف شبکه داخلی، مهاجم می‌تواند پورت‌های باز را شناسایی کند.

نمونه‌های واقعی و مطالعات موردی

در گذشته، بسیاری از کتابخانه‌های پردازشگر XML به طور پیش‌فرض پردازش DTD و موجودیت‌های خارجی را فعال داشتند که منجر به آسیب‌پذیری‌های XXE متعددی در اپلیکیشن‌های بزرگ شده است. به عنوان مثال، آسیب‌پذیری CVE-2019-12154 که پیش‌تر در بخش SSRF به آن اشاره شد، همزمان یک آسیب‌پذیری XXE نیز در PDFreactor بود. همچنین، فریم‌ورک‌ها و پلتفرم‌های مختلفی در طول سال‌ها وصله‌هایی برای رفع این مشکل منتشر کرده‌اند.

روش‌های پیشگیری و مقابله با XXE

موثرترین راه برای جلوگیری از حملات XXE، غیرفعال کردن کامل پردازش DTD و موجودیت‌های خارجی در پردازشگر XML است.

1. غیرفعال کردن DTD و موجودیت‌های خارجی:
   • اکثر کتابخانه‌های مدرن پردازشگر XML گزینه‌هایی برای غیرفعال کردن پردازش DTD (DOCTYPE definitions) یا حداقل غیرفعال کردن پشتیبانی از موجودیت‌های خارجی ارائه می‌دهند. این اولین و مهم‌ترین خط دفاعی است.
   • مثال در Java (با JAXP):

 DocumentBuilderFactory dbf = DocumentBuilderFactory.newInstance();
dbf.setFeature("http://apache.org/xml/features/disallow-doctype-decl", true); // غیرفعال کردن DOCTYPE
dbf.setFeature("http://xml.org/sax/features/external-general-entities", false); // غیرفعال کردن موجودیت‌های عمومی خارجی
dbf.setFeature("http://xml.org/sax/features/external-parameter-entities", false); // غیرفعال کردن موجودیت‌های پارامتر خارجی
dbf.setXIncludeAware(false); // غیرفعال کردن XInclude
dbf.setExpandEntityReferences(false); // جلوگیری از بسط ارجاعات موجودیت

1. تنظیمات مشابهی برای سایر زبان‌ها و کتابخانه‌ها (مانند Python، PHP، .NET) نیز وجود دارد.
2. استفاده از فرمت‌های داده ساده‌تر (در صورت امکان): اگر اپلیکیشن نیازی به پیچیدگی‌های XML (مانند DTDها) ندارد، استفاده از فرمت‌های ساده‌تری مانند JSON می‌تواند گزینه امن‌تری باشد.
3. اعتبارسنجی ورودی سمت سرور: حتی اگر پردازش DTD غیرفعال باشد، همیشه ورودی XML را از نظر ساختار و محتوا اعتبارسنجی کنید.
4. به‌روزرسانی کتابخانه‌ها: اطمینان حاصل کنید که از آخرین نسخه‌های کتابخانه‌های پردازشگر XML و وصله‌های امنیتی آن‌ها استفاده می‌کنید.
5. استفاده از WAF: برخی WAFها ممکن است بتوانند الگوهای رایج حملات XXE را شناسایی کنند، اما نباید تنها به آن‌ها اتکا کرد.
6. آموزش توسعه‌دهندگان: آگاهی توسعه‌دهندگان از خطرات XXE و نحوه پیکربندی امن پردازشگرهای XML بسیار حیاتی است.

سایر آسیب‌پذیری‌های قابل توجه فراتر از OWASP Top 10

علاوه بر SSRF و XXE، چندین دسته دیگر از آسیب‌پذیری‌ها وجود دارند که نیازمند توجه ویژه هستند:

• آسیب‌پذیری‌های عدم سریال‌سازی ناامن (Insecure Deserialization): زمانی رخ می‌دهد که داده‌های سریالایزشده از یک منبع نامعتبر، بدون اعتبارسنجی کافی، توسط اپلیکیشن دسریالایز می‌شوند. این امر می‌تواند منجر به اجرای کد از راه دور، حملات DoS، و افزایش سطح دسترسی شود. (این مورد گاهی در OWASP Top 10 قرار می‌گیرد اما جزئیات آن مهم است).
• آسیب‌پذیری‌های منطق کسب‌وکار (Business Logic Flaws): این آسیب‌پذیری‌ها ناشی از نقص در طراحی یا پیاده‌سازی منطق اپلیکیشن هستند و اغلب توسط اسکنرهای خودکار قابل شناسایی نیستند. بهره‌برداری از آن‌ها می‌تواند منجر به دسترسی غیرمجاز به قابلیت‌ها، دور زدن محدودیت‌ها، یا ایجاد ضررهای مالی شود. مثال: امکان سفارش یک کالا با قیمت صفر با دستکاری پارامترها.
• آسیب‌پذیری‌های مربوط به APIها (API-Specific Vulnerabilities): با افزایش استفاده از APIها، آسیب‌پذیری‌های خاص این حوزه مانند احراز هویت ضعیف API، افشای بیش از حد داده‌ها، و محدودیت نرخ ناکافی (Lack of Rate Limiting) اهمیت بیشتری پیدا کرده‌اند. OWASP یک لیست جداگانه به نام OWASP API Security Top 10 برای این موارد منتشر می‌کند.
• آسیب‌پذیری‌های مربوط به مدیریت نادرست Sessionها (Session Management Vulnerabilities): مشکلاتی مانند Session fixation، Session hijacking، و انقضای نامناسب Sessionها می‌تواند امنیت حساب‌های کاربری را به خطر بیندازد.
• آسیب‌پذیری‌های مربوط به پیکربندی‌های امنیتی نادرست (Security Misconfiguration): این یک دسته گسترده است که مواردی مانند استفاده از تنظیمات پیش‌فرض ناامن، فعال بودن قابلیت‌های غیرضروری، و نمایش پیام‌های خطای حاوی اطلاعات حساس را شامل می‌شود. (این مورد در OWASP Top 10 هست اما گستردگی آن فراتر از موارد معمول است).

اهمیت یک رویکرد امنیتی جامع و پیشگیرانه

حفاظت از وب اپلیکیشن‌ها در برابر تهدیدات متنوع و در حال تکامل، نیازمند یک استراتژی امنیتی جامع و چندلایه است. این استراتژی باید شامل موارد زیر باشد:

• چرخه عمر توسعه نرم‌افزار امن (Secure SDLC): ادغام ملاحظات امنیتی در تمامی مراحل طراحی، توسعه، تست و استقرار اپلیکیشن.
• بررسی کد (Code Review): بازبینی دقیق کد توسط توسعه‌دهندگان و متخصصان امنیت برای شناسایی آسیب‌پذیری‌های بالقوه.
• تست نفوذ منظم (Regular Penetration Testing): انجام تست‌های نفوذ دوره‌ای توسط تیم‌های داخلی یا متخصصان خارجی برای شبیه‌سازی حملات واقعی و شناسایی نقاط ضعف.
• استفاده از ابزارهای تحلیل امنیتی ایستا و پویا (SAST/DAST): به‌کارگیری ابزارهای خودکار برای اسکن کد و اپلیکیشن در حال اجرا.
• مدیریت وصله‌ها (Patch Management): به‌روزرسانی منظم تمامی کامپوننت‌ها، کتابخانه‌ها و فریم‌ورک‌های مورد استفاده.
• مانیتورینگ و ثبت وقایع (Logging and Monitoring): پیاده‌سازی سیستم‌های نظارتی برای تشخیص فعالیت‌های مشکوک و ثبت دقیق وقایع امنیتی.
• آموزش و آگاهی‌رسانی مداوم: آموزش توسعه‌دهندگان، مدیران سیستم و حتی کاربران نهایی در مورد آخرین تهدیدات و بهترین شیوه‌های امنیتی.

نتیجه‌گیری

در حالی که OWASP Top 10 یک نقطه شروع عالی برای درک و مقابله با رایج‌ترین خطرات امنیتی وب اپلیکیشن‌ها است، نباید دید ما را به این لیست محدود کند. آسیب‌پذیری‌هایی مانند SSRF و XXE، و همچنین سایر مواردی که به طور خلاصه به آن‌ها اشاره شد، می‌توانند پیامدهای مخربی برای سازمان‌ها و کاربرانشان داشته باشند. با اتخاذ یک رویکرد امنیتی پیشگیرانه، جامع و مبتنی بر دانش روز، می‌توانیم اپلیکیشن‌های امن‌تر و مقاوم‌تری در برابر طیف گسترده‌تری از تهدیدات سایبری ایجاد کنیم. امنیت یک فرآیند مستمر است، نه یک مقصد نهایی.

سوالات متداول

بیشتر بخوانید:

• تست امنیت اپلیکیشن موبایل اندروید و iOS | راهنمای OWASP Mobile
• آینده تضمین کیفیت (QA): روندهای نوظهور فراتر از هوش مصنوعی
• تست عملکرد اپلیکیشن موبایل: ابزارها (Apptim) و معیارهای کلیدی (زمان بارگذاری، باتری)
• ملاحظات امنیتی سیستم‌های کلان داده و دریاچه‌های داده: راهنمای جامع
• اتوماسیون اپلیکیشن موبایل با اپیوم: راهنمای کامل شروع کار